دیدبان مسجدسلیمان : فرشید خدادادیان : آبادان، خوزستان و ایران این روزها داغدار و عزادار فاجعه‌ی برج های دوقولوی متروپل هستند و هستیم. فاجعه ای که در میان دلایل بروز آن، بیش از هرچیز، بی توجهی به اصول و فنون معماری و مهندسی سازه مشهود است و این سوال را پیش می‌آورد که چگونه است که ابنیه و ساختمان های آبادان ، علیرغم قدمتی نزدیک به یکصد سال و حتی سپری کردن جنگی ناخواسته و هشت ساله باقی مانده اند، اما بنایی که به تازگی ساخته شده و قرار بوده آبرو و اعتبار آبادان باشد ، به قتلگاه میراث داران سینما رکس و جنگ تحمیلی تبدیل شده است!
شرکت-شهر نفتی آبادان، میراث دار بخش بسیار مهمی از تاریخ صنعت نفت و ایران معاصر است و جیمز مالیسون ویلسون، که در اسناد و منابع و نقش های برجای مانده از میراث صنعتی کمپانی نفت انگلیس و ایران با نام جی.ام.ویلسون J.M.WILSON شناخته می‌شود، معماری چیره دست و متولد ۱۸۸۷ میلادی در اسکاتلند بود که بی آنکه ظاهرا تعهدی به ایران و ایرانی داشته باشد، بناها و ساختمان هایی ساخت که با گذشت بیش از یکصد سال و سپری کردن تخریب‌های ناشی از هشت سال جنگ تحمیلی عراق بر علیه ایران، همچنان پابرجا و استوار است.
در مقطعی که ویلسون کار خود را آغاز نمود، آبادان یا ” عبادان ” آن روزگار، به نخستین پالایشگاه نفت ایران و خاورمیانه تبدیل شده بود و با ایجاد کلونی‌های انسانی، ساخت منازل مسکونی و ابنیه و تاسیسات رفاهی، فرهنگی و آموزشی مورد نیاز بود تا شرکت-شهری نوین در ساحل خلیج فارس پا بگیرد.
جی.ام.ویلسون ، برای ابراز مهارت های حرفه ای خود در امپراتوری بریتانیا پس از جنگ جهانی اول فرصت های بسیاری پیدا کرده بود و هنگامی که در سال۱۹۴۴ به سمت معمار رسمی کمپانی نفت انگلیس و ایران منصوب شد ،معماری باتجربه بود.
در واقع ویلسون از سال۱۹۲۷ از کمپانی نفت ایران و انگلیس سفارش کار می‌گرفت ، اما در دهه ۱۹۳۰ تعداد کارهای او از طراحی خانه های تک واحدی تا مجموعه‌های مسکونی وسیع رو به فزونی نهاد.گرچه کارهای ویلسون بیشتر مربوط به آبادان بود ، اما در نقاط دیگر نظیر مسجدسلیمان، آغاجاری ، گچساران ، کرمانشاه و… نیز یادگارهایی از این معمار چیره دست بجای مانده است. ویلسون در آبادان به زبان معماری مشخصی دست یافت که تلفیقی از معماری انگلیسی و ایرانی بود و از این منظر نیز اقدامات و کارهای او قابل توجه و تامل هستند.
بدون شک، سرهنگ آرنولد ویلسون، نقش موثری در قسمت بعدی زندگی حرفه‌ای جی ام ویلسون ایفا کرد . سرهنگ آرنولد ویلسون بین سال‌های ۱۹۱۸ و ۱۹۲۰ بعنوان کمیسر در بغداد بود . او پس از دریافت نشان شوالیه ، خدمات دولتی را ترک کرد و به عنوان مدیر عملیات خاورمیانه به کمپانی نفت انگلیس و ایران پیوست. سرهنگ ویلسون برای جی.ام احترام زیادی قائل بود و در اوایل سال ۱۹۲۴ در کنفرانسی در قاهره در مورد ستایش ویژگی های جی.ام.ویلسون صحبت کرده و او را مردی با عقل و تجربه توصیف کرد . در حقیقت تا حد زیادی از طریق حمایت سرهنگ ویلسون بود که جی.ام.ویلسون معمار کمپانی شد.
اولین طراحی جی.ام.ویلسون برای شرکت نفت انگلیس و ایران در سال ۱۹۲۷ برای یک بیمارستان عمومی در شهرک – شرکت آبادان بود که طرح آن در سال ۱۹۲۸ در آکادمی سلطنتی به نمایش گذاشته شد . این طرح آنطور که تصور می‌شد ساخته نشد و تنها یک داروخانه سرپایی در سال ۱۹۳۱ ساخته شد ، اما یک سال بعد او اولین کمیسیون عمده خود را برای طراحی دفتر مرکزی کمپانی در مرکز شهر تهران دریافت کرد.
پس از آن دامنه ی کار جی.ام.ویلسون برای شرکت بسیار بیشتر از ساختمان‌های فردی شد . او موظف شد یک طرح شهری برای یک منطقه کاملا جدید در آبادان تهیه کند . برای این کار، از تجربیات خود در طرح‌ریزی دهلی‌نو استفاده کرد و از جاده‌های اصلی با ساختمان های شاخص در تقاطع ها و مسکن های کم تراکم که توسط جاده های فرعی بین طرح بندی جاده اصلی طراحی شده بود ، استفاده کرد . در طراحی ویلسون ، بیشتر خانه‌ها دارای باغ بودند . در واقع او آبادان را به عنوان شکل یک باغ شهر طراحی و تعدادی از انواع خانه را مطابق با سلسله مراتب کارکنان شرکت طراحی کرده و ساخت.
ویلسون برای سلسله مراتب پایین تر و کارگران ، نوع ی خانه های با شیروانی مشترک طراحی کرد که شامل دو تا چهار خانه در یک بلوک بودند و ب لوک ها در ردیف های موازی قرار گرفتند.
جی.ام.ویلسون همچنین در سال ۱۹۳۷ مدرسه رازی را طراحی کرد، یک محدوده دو طبقه با مدل سازی هندسی در آجرکاری .ا و همچنین در سال ۱۹۳۹ موسسه فنی را طراحی کرد، یک بلوک دو طبقه دیگر ، اما این بار با یک برج ساعت مرکزی باشکوه. و یلسون در همان سال یک طرح کاملاً منطبق با آرت دکو برای سینما تاج تولید کرد.این سینما تا سال ۱۹۴۷ به دلیل جنگ جهانی دوم راه اندازی نشد و برای ساخت آن ویلسون از آجرهای وارداتی از بریتانیا استفاده کرد.
در سال ۱۹۳۹، پالایشگاه نفت آبادان به بزرگترین پالایشگاه جهان تبدیل شد ه بود و بسیاری از اروپایی ها و همچنین ایرانی ها و برخی از اتباع هندی در آن مشغول به کار بودند . با این حال هیچ تمهیدی برای عبادتگاه مسیحیان در نظر گرفته نشده بود. اگرچه در سال ۱۹۳۶ در بغداد برنامه‌ریزی شده بود تا طرحی برای یک کلیسای انگلیسی در آنجا به‌عنوان یادبودی برای سربازان امپراتوری که در جنگ جهانی اول جان خود را از دست داده بودند بسازند ، اما این پروژه انجام نشد و در آبادان بود که با طراحی ویلسون کلیسایی به سبک کلیساهای انگلیسی ساخته شد.
ویلسون پس از ملی شدن نفت در ایران نیز ارتباط خود با ایران و ایرانیان را قطع نکرد و از جمله با عزیز فرمانفرمائیان ، معمار شاخص ایرانی، دوستی و همکاری خود را ادامه داد و تا زمان مرگ در سال۱۹۶۵ هرازگاه با ایرانیان و معماران ایرانی در حشر و نشر بود.
ابنیه و ساختمان های ساخته شده توسط جی.ام.ویلسون بر پایه‌ی اصول علمی معماری و با رعایت اصول فنی و مهندسی ساخته شد تا یادگاری باشد و بماند از میراث صنعت نفت در جنوب غرب ایران و شاهدی بر اهمیت توجه به علم و اصول در بندر نفتی ایران.
شرکت- شهری نفتی و کهن که امروز داغدار مرگ مردمان خود در بی توجهی به ایمنی و اصول علمی و مهندسی است.
